اینستکس، راه دور زدن تحریم است یا ابزار تحریم؟

پس از خروج آمریکا از برجام، کشور‌های اروپایی که نشان می‌دادند علاقه‌مند به حفظ برجام هستند، وعده دادند تمهیداتی را به کار گیرند تا منافع ایران از برجام حفظ شود. از این رو کمیسیون اروپا در ۲۸ اردیبهشت‌ماه ۹۷، طی بیانیه‌ای متعهد شد تأثیر تحریم‌های آمریکا بر تجارت کشور‌های اروپایی با ایران را کاهش داده و اقداماتی را جهت حفظ روابط تجاری و اقتصادی بین اتحادیه اروپا و ایران انجام دهد. در راستای همین وعده بود که گروه ۴+۱ در اوایل مهرماه از ایجاد سازوکار جدیدی موسوم به SPV خبر دادند. مهم‌ترین هدفِ کانال ویژه مالی، تسهیل دسترسی ایران به درآمد‌های حاصل از فروش نفت و تسهیل واردات کالا‌هایی بود که آمریکا به طور یک‌جانبه تحریم کرده بود. کشور‌های اروپایی پس از چند ماه تعلل، بالاخره در ۱۱ بهمن، این کانال ویژه مالی را به طور رسمی ثبت کردند.
بیانیه وزرای خارجه سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان پس از ثبت این کانال مالی نشان می‌دهد اینستکس (ابزار پشتیبان مبادلات تجاری)، از هدفِ اولیه خود بسیار فاصله گرفته است و نه تنها ابزاری جهت دور زدن تحریم‌های آمریکا نیست، بلکه به دنبال مؤثرتر کردنِ تحریم‌های آمریکاست. توجه به نکات زیر این موضوع را روشن‌تر می‌کند:
تبعیت اینستکس، از تحریم‌های آمریکا!
۱. اگرچه در بخشی از بیانیه اروپا، تصریح شده است که اینستکس از تحریم‌های اتحادیه اروپا و سازمان ملل ـ. و نه تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا ـ. تبعیت می‌کند، اما محدود کردنِ دامنه فعالیت این سازوکار به اقلام دارویی، کالا‌های پزشکی و کالا‌های کشاورزی و غذایی نشان می‌دهد، آنچه در عمل اتفاق می‌افتد، تبعیت از تحریم‌های یک‌جانبه آمریکاست. به عبارت دیگر، کانال ویژه مالی که قرار بود تحریم‌های آمریکا را دور بزند، حالا فقط در دایره تحریم‌های آمریکا فعالیت خواهد کرد و آورده ویژه‌ای برای ایران نخواهد داشت. تنها در صورتی می‌توان پذیرفت که اروپا صادقانه به دنبال حفظ برجام است که با بخش تحریمی اقتصادِ ایران تعامل کند.
شرط همکاری با FATF برای مؤثرتر کردنِ تحریم‌های آمریکا
۲. در بخشی از بیانیه مذکور تأکید شده است که اجرای این سازوکار تحت بالاترین استاندارد‌های بین‌المللی در زمینه مبارزه با پولشویی و مبارزه با تأمین مالی تروریسم صورت می‌گیرد. در نگاه نخست ممکن است چنین به نظر برسد که انتظارِ اروپا از ایران برای اجرای همه عناصر برنامه اقدام FATF ـ. که در بیانیه مزبور به آن تصریح شده است ـ. در راستای اجرای همین استانداردهاست، اما چنین تصوری به هیچ وجه صحیح نیست؛ زیرا:
الف) بر اساس بیانیه سه کشور اروپایی، سازوکار اینستکس بر اقلام بشردوستانه (دارو، تجهیزات پزشکی و مواد کشاورزی و غذایی) تمرکز دارد و هیچ یک از اقلامِ دارای کاربرد دوگانه (هسته‌ای - غیر هسته‌ای و نظامی – غیر نظامی) را شامل نمی‌شود؛ بنابراین نیازی به شناسایی دقیقِ ذی‌نفع نهایی وجود ندارد.
ب) رعایت استاندارد‌های پولشویی نیز در جایی موضوعیت پیدا می‌کند که احتمال برود منشأ پول، یک فعالیت مجرمانه مانند قاچاق باشد، در حالی که در سازوکار مزبور، منشأ پول، درآمد‌های حاصل از فروش نفت ایران است که هیچ ابهامی در غیرمجرمانه بودنِ آن نیست.
ج) از سوی دیگر با توجه به این که سازوکار اینستکس، فقط نقش یک اتاق پایاپای برای تسویه مبادلات تجاری ایران را فراهم می‌کند و پولی به ایران پرداخت نمی‌شود، موضوعِ اتهام تأمین مالی تروریسم نیز اساساً منتفی خواهد بود.
بر این اساس روشن می‌شود که انتظار اروپا از ایران مبنی بر اجرای کامل همه عناصر برنامه اقدام FATF، به ویژه پیوستن به دو کنوانسیون پالرمو و CFT، هیچ مبنای فنی نداشته و یک خواسته‌ی کاملاً سیاسی است.
هدف اروپا از اینستکس، گرفتنِ امتیازات بیشتر است.
اما چرا اروپا این قدر اصرار دارد ایران برنامه اقدام FATF را به طور کامل اجرا کند؟
اجرای برنامه اقدام FATF سبب خواهد شد تراکنش‌های مالی افراد و شرکت‌های ایرانی در داخل کشور برای طرف‌های خارجی شفاف شده و امکان شناسایی دقیقِ افراد و نهاد‌های در ارتباط با بخش‌های تحریمی برای امریکا فراهم شود. از این رو تحریم‌ها دقیق‌تر شده و امکان دور زدنِ تحریم از بین می‌رود و نظام مالی ایران بیش از پیش در مقابل تحریم‌های آمریکا آسیب‌پذیر خواهد شد.
از سوی دیگر با ایجاد شفافیت در تراکنش‌های مالی داخل کشور، بخشِ غیر تحریمی از همکاری با بخش تحریمی سر باز می‌زند و عملاً خودتحریمی در کشور شکل خواهد گرفت؛ بنابراین همکاریِ ایران با FATF، سبب مؤثرتر شدنِ تحریم‌های امریکا علیه ایران شده و فشار‌های تحریم را مضاعف می‌کند. تنها در این صورت است که اروپا و آمریکا می‌توانند فشار‌های اقتصادی را علیه ایران بالا برده و امتیاز‌های دیگری از ایران بگیرند. بر اساس اظهارات مقامات اروپایی در ماه‌های اخیر، امتیاز‌هایی که آمریکا و اروپا به دنبال آن هستند، محدود کردنِ فعالیت‌های موشکی و منطقه‌ای ایران است. بر این اساس روشن می‌شود اروپا نه تنها اراده‌ای برای حل مشکل تحریم ایران ندارد، بلکه با تحمیل شرط همکاری با FATF عملاً به دنبال مؤثرتر کردنِ تحریم‌های آمریکا علیه ایران و گرفتنِ امتیازات بیشتر است.